Bí quyết nằm ở thuật toán “For You” thông minh, kết hợp với hiệu ứng tâm lý “Random Reinforcement” (củng cố ngẫu nhiên), kích thích dopamine bằng cách xen kẽ các video phù hợp sở thích với nội dung bất ngờ từ những nhà sáng tạo mới.
Bạn có đang bị “cuốn” vào Tiktok
Theo báo cáo từ Music Business Worldwide, người dùng TikTok trung bình dành khoảng 89 phút mỗi ngày cho nền tảng này. Bổ sung cho dữ liệu đó, một nghiên cứu độc lập do Giáo sư Scott Galloway tại Đại học New York thực hiện chỉ ra rằng mỗi phiên sử dụng TikTok thường kéo dài khoảng 11 phút, tương đương với việc người dùng xem khoảng 26 video (với độ dài trung bình mỗi video khoảng 25 giây). Những con số này phản ánh mức độ gắn bó cao của người dùng với nền tảng, dù nội dung được trình bày trong thời lượng rất ngắn.
Nhà báo John Koetsier của Forbes đã từng nhận định rằng TikTok sở hữu khả năng tạo sự hấp dẫn mạnh mẽ về mặt tâm lý đối với người dùng. Ông chia sẻ trải nghiệm cá nhân khi ban đầu chỉ định dùng thử ứng dụng và xem một vài video ngắn 15 giây, nhưng nhanh chóng bị cuốn vào dòng nội dung liên tục đến mức mất cảm nhận về thời gian. Trường hợp của ông không phải là cá biệt, mà phản ánh một hiện tượng phổ biến trong cộng đồng người dùng hiện nay: việc dễ dàng rơi vào trạng thái “tiêu thụ thụ động kéo dài”. Từ đó, có thể hình dung TikTok như một hình thức “kích thích số” với cơ chế gây cuốn hút tương tự như các chất gây nghiện, khiến người dùng khó dừng lại sau khi bắt đầu tiếp xúc.
Hiệu ứng Random Reinforcement
Trên phương diện khoa học hành vi, cơ chế vận hành của thuật toán TikTok có thể được lý giải thông qua hiệu ứng tâm lý mang tên Random Reinforcement (củng cố ngẫu nhiên). Đây là một hiện tượng trong đó con người cảm thấy hứng thú và phấn khích khi nhận được các phần thưởng hoặc kết quả tích cực một cách bất ngờ, không thể dự đoán trước. Hiệu ứng này được điều phối bởi hoạt động của hormone dopamine – một chất dẫn truyền thần kinh có liên quan mật thiết đến cảm giác thành tựu, khoái cảm và động lực. Khi dopamine được kích thích do sự xuất hiện của những phần thưởng bất ngờ, con người có xu hướng muốn tiếp tục hành vi để tìm kiếm trải nghiệm tương tự.
Trong ngữ cảnh sử dụng TikTok, việc người dùng liên tục tiếp nhận những video với nội dung thay đổi ngẫu nhiên, đa dạng và không theo quy luật cụ thể có tác dụng tương tự như việc cung cấp các “phần thưởng bất ngờ”. Người dùng không thể biết trước nội dung kế tiếp có đúng với sở thích của mình hay không, từ đó kích hoạt phản ứng dopamine và thúc đẩy họ tiếp tục lướt để tìm kiếm những trải nghiệm thú vị mới. Theo Tiến sĩ Julie Albright, chuyên gia nghiên cứu hành vi tại Đại học Southern California, cơ chế hoạt động này khiến các nền tảng như TikTok tương đồng với máy đánh bạc ở chỗ: “Đôi khi bạn thắng, đôi khi bạn thua. Đó chính là cách mà các nền tảng này được thiết kế,” như bà từng chia sẻ trên tạp chí Forbes.
Giao diện và trải nghiệm tối ưu
Bên cạnh hiệu ứng tâm lý chủ đạo là Random reinforcement, khả năng gây nghiện của Tik Tok còn đến từ những trải nghiệm trong quá trình sử dụng như giao diện, các thuật toán đề xuất,…
Giao diện đúng chuẩn luật Hick
Về mặt thiết kế trải nghiệm người dùng, giao diện của TikTok phản ánh rõ ràng nguyên lý của Luật Hick, theo đó thời gian đưa ra quyết định sẽ tăng lên khi số lượng lựa chọn tăng. Do đó, TikTok lựa chọn một thiết kế tối giản, hạn chế tối đa các tác vụ nhằm giảm thiểu sự phân tâm và tối ưu hoá sự tập trung của người dùng vào nội dung chính – các video ngắn.
Cụ thể, nội dung video trên TikTok được hiển thị ở chế độ toàn màn hình, tạo nên trải nghiệm thị giác đắm chìm và liên tục. Ngoài ra, các nút chức năng trên giao diện được tinh giản về số lượng và bố cục, giúp loại bỏ sự lưỡng lự trong thao tác và giữ cho người dùng tập trung vào nội dung. Việc tối thiểu hóa lựa chọn hành vi khi xem video giúp giảm thiểu sự quá tải nhận thức và duy trì sự chú ý của người dùng trong thời gian dài.
Đáng chú ý, TikTok còn tự động hóa thao tác chuyển video – người dùng không cần thực hiện hành động “lướt” một cách thủ công mà vẫn có thể tiếp nhận chuỗi nội dung liên tục. Thiết kế này hướng đến trải nghiệm thụ động tối đa, trong đó người dùng chỉ cần quan sát và phản hồi cảm xúc với nội dung, qua đó tăng đáng kể thời lượng sử dụng ứng dụng và mức độ gắn bó với nền tảng.
Thuật toán giới thiệu video
Mọi tương tác của người dùng trên TikTok – bao gồm thao tác lướt, dừng lại ở một video, đọc bình luận, chia sẻ nội dung hoặc thời lượng xem – đều được nền tảng thu thập và chuyển hóa thành dữ liệu hành vi. Những dữ liệu này sau đó được thuật toán của TikTok phân tích nhằm xây dựng hồ sơ người dùng, từ đó đưa ra các dự đoán về sở thích, cảm xúc và hành vi tiêu dùng nội dung.
Dựa trên cơ chế này, TikTok có khả năng đề xuất những video phù hợp với xu hướng và thị hiếu cá nhân của từng người dùng, nhằm tối ưu hóa trải nghiệm cá nhân hóa. Tuy nhiên, nền tảng không chỉ giới hạn trong việc cung cấp những nội dung quen thuộc, mà còn chủ động xen kẽ các video mới, đến từ những nhà sáng tạo chưa nổi bật hoặc nội dung ít phổ biến hơn. Cách làm này không chỉ tạo cơ hội cho các nhà sáng tạo nội dung mới tiếp cận lượng người dùng rộng lớn hơn và có khả năng trở nên “viral”, mà còn là một chiến lược giúp TikTok duy trì sự phong phú và đa dạng trong hệ sinh thái nội dung, giảm thiểu sự nhàm chán do tính lặp lại trong trải nghiệm người dùng.
Làm thế nào để hạn chế “nghiện” Tiktok
Hiện tượng “binge-watch” – tức hành vi xem liên tục các nội dung giải trí trong thời gian dài – có thể được lý giải một phần thông qua hiệu ứng tâm lý “củng cố ngẫu nhiên” (random reinforcement). Đây là cơ chế khiến người dùng bị hấp dẫn bởi những phần thưởng không thể dự đoán trước, dẫn đến việc tiêu thụ nội dung một cách thụ động và kéo dài, như thói quen dành hàng giờ đồng hồ để lướt TikTok mà không có chủ đích rõ ràng.
Để hạn chế tình trạng binge-watch,người dùng có thể chủ động dừng lại giữa chừng khi xem một tập phim hoặc video, thay vì đợi đến khi nội dung kết thúc hoàn toàn. Bởi lẽ, phần lớn các nội dung hiện nay được thiết kế với kết thúc mở nhằm khơi gợi sự tò mò, từ đó kích thích người xem tiếp tục theo dõi.
Bên cạnh đó, việc thiết lập giới hạn sử dụng hằng ngày cũng là một giải pháp hiệu quả. Việc coi hoạt động giải trí như một phần thưởng chỉ nên diễn ra sau khi người dùng đã hoàn thành các nhiệm vụ quan trọng trong học tập, công việc,… giúp nâng cao tính chủ động và giảm thiểu sự phụ thuộc vào các nền tảng số. Trong bối cảnh bị bủa vây bởi vô số nguồn thông tin từ TikTok, Instagram đến các mạng xã hội khác, tâm lý “sợ bỏ lỡ” (FOMO) thường khiến người dùng tiêu tốn nhiều thời gian vào các nội dung thiếu giá trị thực tiễn.
Lời kết
Tổng kết lại, sự hấp dẫn mạnh mẽ của các nền tảng mạng xã hội như TikTok không chỉ đến từ yếu tố giải trí mà còn bắt nguồn từ cách chúng khai thác sâu sắc các cơ chế tâm lý học như hiệu ứng củng cố ngẫu nhiên, tâm lý FOMO hay quy luật thiết kế hành vi người dùng. Những thiết kế này khiến người dùng dễ dàng bị cuốn vào vòng xoáy sử dụng liên tục mà không nhận ra. Trong bối cảnh đó, việc hiểu rõ cách các nền tảng vận hành và ảnh hưởng đến hành vi cá nhân là điều cần thiết, giúp mỗi người có thể chủ động điều chỉnh thói quen sử dụng mạng xã hội của mình. Thay vì để công nghệ dẫn dắt, chúng ta cần trang bị khả năng nhận thức, chọn lọc và kiểm soát thông tin để sử dụng mạng xã hội một cách tỉnh táo, hiệu quả và lành mạnh.
MAG tổng hợp từ Theoxfordblue